İstanbul Ticaret Üniversitesi İşletme Fakültesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Şefik Memiş'in yaptığı araştırma, Türkiye'deki fiyat endekslerinin tarihsel gelişimini gözler önüne seriyor. 108 yıllık arşiv belgeleri ışığında hazırlanan bu çalışma, enflasyon hesaplamalarının kökenlerini ve kurumsallaşma sürecini detaylı bir şekilde inceliyor. Araştırmaya göre, Türkiye'de enflasyon hesaplamalarının başlangıcı Osmanlı dönemine, Düyun-ı Umumiye İdaresi'ne kadar uzanıyor.

Enflasyon Hesaplamalarının Kökenleri

Türkiye'deki enflasyon hesaplamalarının ilk adımı, 1 Ocak 1917'de Düyun-ı Umumiye tarafından atıldı. Amaç, çalışan memurları hayat pahalılığına karşı korumaktı. Bu ilk endeks, beş kişilik bir ailenin (anne, baba ve yaşları 15, 7.5 ve 1.5 olan üç çocuk) tüketim alışkanlıkları dikkate alınarak oluşturuldu. Dört ana grup ve toplam 27 üründen oluşan bu sepet, gıda, giyim, barınma ve temel tüketim kalemlerini içeriyordu.

Düyun-ı Umumiye'nin 1928'de kapatılmasının ardından, İstanbul'daki fiyat endekslerini hazırlama görevi İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) devredildi. İTO, 1929'da ilk endeksini "İstanbul'da Hayat Pahalılığı Müş'iresi" adıyla yayımladı. Bu adım, Türkiye'de bilimsel ve sistematik fiyat endekslerinin kurumsallaşmasında önemli bir rol oynadı.

İTO'nun Katkıları ve Endekslerdeki Gelişim

İTO, 1930'da yaptığı revizyonla endeksin kapsamını genişletti ve adını "Geçinme Endeksi" olarak değiştirdi. Bu dönemde endekste yer alan ürün sayısı ve gruplar artırılarak sadece temel gıda değil, yakıt, giyim, ulaşım, sağlık, sigorta ve tasarruf kalemleri de hesaplamalara dahil edildi. Bu sayede, İTO Türkiye'de bilimsel ve sistematik fiyat endekslerinin kurumsallaşmasında öncü bir rol üstlendi.

Doç. Dr. Şefik Memiş'in çalışması, sadece Düyun-ı Umumiye ve İstanbul Ticaret Odası'nın değil, aynı zamanda Osmanlı Bankası, Sümerbank, Ziraat Bankası ve farklı kamu kurumlarının da fiyat endeksleri oluşturduğunu gösteriyor. Cumhuriyet'in ilk yıllarında Ticaret Vekaleti, İstatistik Umum Müdürlüğü ve İstatistik Genel Müdürlüğü'nün yürüttüğü perakende fiyat endeksleri ve gıda masrafları endeksleri de detaylı bir şekilde değerlendirildi.

Araştırmanın Sonuçları ve Önemi

Araştırmada ayrıca, aile bütçesi ve tüketim kalıplarının hesaplamalardaki merkezi rolü, dönem dönem kullanılan farklı yöntemlerle birlikte incelendi. Makale, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi arşivleri, İTSO Mecmuası kayıtları, daha önce yayımlanmış akademik eserler ve orijinal fiyat cetvelleri gibi birçok birincil kaynağa dayanıyor. Özellikle Düyun-ı Umumiye'nin 1917'de hazırladığı ilk cetvellerden başlayarak, 1930'lu ve 1940'lı yıllardaki revizyonlar çalışmada belgelerle detaylandırıldı.

Bu araştırma, Türkiye'deki enflasyonun tarihsel kökenlerini anlamak ve günümüzdeki ekonomik politikaların temelini değerlendirmek için önemli bir kaynak sunuyor. Fiyat endekslerinin nasıl geliştiği ve hangi faktörlerin bu gelişimi etkilediği, gelecekteki ekonomik stratejiler için değerli dersler içeriyor. Enflasyonla mücadelede geçmişten ders çıkarmak, daha sürdürülebilir ve etkili politikalar oluşturulmasına yardımcı olabilir.